Pubers leren plannen: niet doen?

‘Stop met studiewijzers in SOM of Magister en keer terug naar het papieren schriftje’. Aldus het Montessori College in Almere. Dit artikel is geïnspireerd door de podcast van Johannes Visser van de Correspondent, waarin hij bespreekt hoe de inzet van technologie de autonomie van leerlingen beïnvloedt. Zijn inzichten zetten me aan het denken: gebruik ik digitale tools om leerlingen zelfstandig te maken, of houd ik ze juist afhankelijk? Hou ik ze bij de hand en voorkauw ik alles, of geef ik ze de kans om zelfstandig te navigeren, fouten te maken, en daarvan te groeien?

De eenvoud van regie door volwassenen

Het is verleidelijk om de planning van onderwijs centraal te organiseren. Met een studiewijzer kan ik als docent in één oogopslag deadlines, lesstof en huiswerkopdrachten vastleggen. Ouders hebben realtime inzicht in hoe hun kind ervoor staat, of ze hun huiswerk maken, en waar ze te laat zijn gekomen. Efficiënt en overzichtelijk. Hoe vaak ik niet op een ouderavond een ouder hoorde zeggen: “Hij is nu 16 jaar, oud en wijs om het zelf te doen!” Deze zin heb ik menigmaal gehoord als de resultaten tegenvielen, maar ouders een terugtrekkende beweging maakten in de begeleiding voor school. In de brugklas wordt er nog flink geholpen, maar vier jaar later is dit heel anders.

Wat leren leerlingen hiervan?

Maar is dit wel eerlijk? We weten dat de prefrontale cortex – het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor plannen en vooruitdenken – pas rond het 25e levensjaar volledig ontwikkeld is. Eveline Crone, hoogleraar neurocognitieve ontwikkelingspsychologie, heeft veel onderzoek gedaan naar deze ontwikkeling. In haar boek Het puberende brein beschrijft Crone hoe de prefrontale cortex zich tot in de vroege volwassenheid blijft ontwikkelen. Dit hersengebied is verantwoordelijk voor executieve functies zoals planning en impulsbeheersing. Pubers zijn simpelweg nog niet in staat om zelfstandig de gevolgen van hun keuzes te overzien. Is het dan eerlijk om hen verantwoordelijk te houden voor iets dat hun brein nog niet aankan? Is dat hetzelfde als tegen een doof iemand zeggen dat hij beter moet luisteren?

Gevaar van te veel regie

Crone benadrukt ook dat jongeren in deze fase gevoelig zijn voor beloningen en risico’s, wat invloed heeft op hun besluitvorming en planningsvaardigheden. Wanneer ik als docent te veel regie neem, leren leerlingen vooral om uit te voeren wat ik organiseer, in plaats van zelf na te denken. Als ik dat lang genoeg doe, ontwikkelen ze geen eigen planningsvaardigheden. Zoals bij elke spier geldt: ‘If you don’t use it, you lose it.’ Moet ik dan leerlingen uitdagen om zelf verantwoordelijkheid te nemen, ook als dat betekent dat ze fouten maken?

Vallen, opstaan en leren plannen

Leerlingen leren door te doen – of beter gezegd, door te falen. Dit principe, vaak samengevat in de metafoor van de leerkuil, gaat ervan uit dat fouten maken essentieel is voor groei. Het is essentieel dat leerlingen zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun planning, omdat dit hen helpt inzicht te krijgen in hun eigen leerproces. Fouten maken is geen zwakte, maar juist een cruciale stap in het ontwikkelingsproces. In mijn klas pas ik dit toe door leerlingen zelf hun deadlines te laten beheren. Wanneer ze falen, reflecteren we samen op wat er misging en hoe ze hun aanpak kunnen verbeteren. Dit soort zelfreflectie is essentieel voor het ontwikkelen van zelfsturend gedrag en planningsvaardigheden.

Als leerlingen hun planning in eigen handen nemen, gaan ze onvermijdelijk fouten maken: deadlines missen, in tijdsnood komen, of te laat beginnen aan een groot project. Dat is lastig, maar juist in dat proces leren ze verantwoordelijkheid nemen. Ze ontdekken wat werkt en wat niet, en ontwikkelen zo hun planningsspier.

De rol van elektronische leeromgevingen

Hierbij kunnen ELO’s zoals Google Classroom een waardevolle rol spelen. Denk bijvoorbeeld aan een dashboard dat visueel laat zien welke taken nog openstaan, of een herinneringsfunctie die leerlingen stimuleert om zelf actie te ondernemen. In mijn klas gebruik ik dit niet om te controleren, maar om leerlingen te helpen overzicht te krijgen. De regie moet echter altijd bij de leerling blijven.

Een ongemakkelijke waarheid voor volwassenen

De vraag is echter: kan ik als docent accepteren dat dit proces met vallen en opstaan verloopt? Ik heb zelf moeten leren om tegenvallende resultaten niet direct te zien als mislukking, maar als kansen voor groei. Ben ik bereid om tegenvallende cijfers, vergeten huiswerk en chaotische lesweken te zien als onderdeel van het leerproces, in plaats van als een mislukking?

Verschillen tussen leerlingen

Niet iedere leerling is hetzelfde; sommigen hebben meer structuur en begeleiding nodig dan anderen. Ik gebruik digitale tools als ondersteuning, maar probeer altijd maatwerk te leveren zodat elke leerling op zijn eigen tempo kan leren zonder afhankelijk te worden van technologie.

Balans vinden tussen regie en autonomie

Het onderwijs staat voor een uitdaging: hoe zorg ik ervoor dat ik leerlingen leer vissen in plaats van hen alleen maar vis te geven? Als ik continu alles voorkauw en aanbied, geef ik ze misschien een vis voor vandaag, maar leer ik ze niet hoe ze die vis zelf kunnen vangen. Net zoals het cliché zegt: geef iemand een vis en hij heeft voor één dag te eten, maar leer iemand vissen en hij heeft voor altijd te eten. Dit gaat ook op voor vaardigheden zoals plannen en verantwoordelijkheid nemen. We moeten leerlingen voorzien van de tools om zichzelf te redden, niet afhankelijk maken van mijn begeleiding. Technologie zoals SOMtoday en Magister kan hierin een rol spelen, maar alleen als we het op de juiste manier inzetten.

Tips voor een effectieve balans

• Bied scaffolding: Geef leerlingen geleidelijke verantwoordelijkheid. Laat ze eerst plannen met begeleiding en bouw die ondersteuning langzaam af.
• Gebruik ELO’s als hulpmiddel, niet als controlemechanisme: Stimuleer leerlingen om deze tools zelf te gebruiken voor hun planning en reflectie.
• Accepteer fouten: Maak duidelijk dat vallen en opstaan een normaal onderdeel is van leren plannen.
• Leer leerlingen plannen: Besteed expliciet aandacht aan planningsvaardigheden in mentorlessen of keuzewerktijd.
• Blijf evalueren: Vraag regelmatig aan mijn leerlingen hoe ze de balans ervaren tussen autonomie en ondersteuning, en pas waar nodig aan.

Conclusie

Door een balans te vinden tussen structuur bieden en loslaten, kan ik mijn leerlingen niet alleen voorbereiden op hun schoolcarrière, maar ze ook de vaardigheden meegeven die ze nodig hebben om daarna succesvol en zelfstandig te zijn. Laten we ervoor zorgen dat we leerlingen leren vissen, zodat ze hun eigen weg kunnen vinden.